Eyvan Nedir?

Tanım

Eyvan kelimesi dilimize Farsçadan geçmiştir. Köşk, çardak, büyük salon, sofa, tahıl kurutulmaya mahsus teras anlamlarına da gelen kelime mimaride “bir binanın iç veya dışındaki yalnız bir tarafı açık, genellikle kemerli kısım” anlamında kullanılır. Bugünkü yazımızda eyvanın mimari anlamdaki örneklerini inceleyeceğiz.

Tarihçesi

Yapılan araştırmalar eyvanın MÖ 1. yüzyılda Mezopotamya uygarlıklarında kullanıldığını göstermektedir. 2. yüzyıla gelindiğinde Part ve ardından Sasani mimarlığında da eyvanla karşılaşırız. Tarih boyunca eyvanların mekâna belirli bir kimlik kazandırdığına şahit olmuşuzdur. Sasani devletinde eyvan, gücü ve statüyü temsil etmektedir.

Orta Asya’da Türklerin yerleşim yeri olan Horasan ve Maveraünnehir’de eyvanlar konutlarda kullanılmıştır. Eyvanlar bu yapılarda sofa ve odalar arasındaki geçişi tesis etmektedir.

Türk İslâm mimarisine baktığımızda eyvan Karahanlılar döneminde kullanılmıştır. Orta Asya’da kurulan ilk Türk İslâm devleti olan Karahanlı Devletinde eyvan ribatlarda kullanılmaya başlamıştır. Ribatlar, kervansaraylardan farklı olarak dini yayma merkezi olarak görülmüştür. Ribatlarda eyvanın farklı biçimlerine rastlamak mümkündür.

Gazneliler döneminde saraylarda ve kervansaraylarda aynı şekilde eyvanlara yer verildiği görülmektedir. Gazneliler döneminde eyvan siyasi ve dini bir simge haline gelmiştir.

Türk mimarisinde eyvan kullanımının en önemli örneklerine şüphesiz Büyük Selçuklu mimarisinde rastlamaktayız. Saray ve kervansaraylarda kullanılan dört eyvanlı avlu şeması ilk defa camilerde kullanılmaya başlanmıştır. Daha sonraki dönemlerde bu tipoloji sıklıkla kullanılmıştır.

Büyük Selçuklu döneminde caminin yanı sıra medrese, saray, hamam, ribat ve türbelerde eyvan kullanımı görülmektedir. Büyük Selçuklu devletinin ardından kurulan devletler, Anadolu’nun farklı bölgelerinde eyvanın en görkemli örneklerini inşa etmişlerdir. Akabinde kurulan Anadolu Selçuklu devleti eyvan kültürünü farklı denemelerle zenginleştirmiştir.

Osmanlı döneminde klasik eyvan kullanımına pek rastlanmamaktadır. Bunun yerine saraylarda kullanılan bir tarafı açık kubbeli mekanlar geliştirilmiştir.

Eyvan Örnekleri

Tâk-ı Kisrâ Sarayı

Dicle nehrinin kenarında bulunan yapı Sasaniler dönemine aittir. Günümüzde yalnızca eyvanı ve güney cephesinin bir kısmı kalan yapı yüksek tuğla kemerleriyle dikkat çeker.

Zevvâre Cuma Cami

Zevvâre şehrinde bulunan yapı Büyük Selçuklu eseridir. Dört eyvanlı avlu şeması ilk defa camilerde uygulanmıştır. Caminin güney eyvanı kubbeli bir birime eklenmiştir. Bu tipoloji daha sonraki dönemlerde vazgeçilmez hale gelmiştir.

Yağıbasan Medresesi

Anadolu’nun ilk medresesi olarak bilinen Yağıbasan Medresesi Danişmentliler tarafından yapılmıştır. Medrese yapısı kapalı avlulu, revaksız ve iki eyvanlı olarak inşa edilmiştir. Tonozlu iki eyvan avluya açılmaktadır.

Konya Karatay Medresesi

Anadolu Selçuklu döneminin en ihtişamlı yapılarından birisi olan Karatay Medresesi tek katlı, kapalı avlulu ve tek eyvanlı plan şemasına sahiptir. Ayrıca su taşıma sistemiyle ve göğü andıran çinili kubbesiyle görülmeye değer bir yapıdır.

Uluğ Bey – Tilla Kâri – Şir Dor Medreseleri

Yapılar Şehrinin Şahı unvanıyla anılan Semerkand’ın Registan meydanında bulunur. Soldan sağa Uluğ Bey, Tilla Kâri ve Şir Dor şeklinde sıralanırlar. Muhteşem eyvanlarıyla oldukça dikkat çekmektedir.

Kaynakça

• Kubbealtı Lugat http://www.lugatim.com/s/eyvan
• Alev ERARSLAN – Ortaçağ Türk Mimarlığında Eyvan Kullanımında Mekan-İşlev İlişkisi https://jag.journalagent.com/megaron/pdfs/MEGARON-97269-ARTICLE-ERARSLAN.pdf
• Onur ŞİMŞEK – Büyük Selçuklu Mimarisinde Avlu Kimliği https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/73111
• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ctesiphon_01.jpg
• Mimari Bağlamda Konya Karatay Medresesi Üzerine Bir Değerlendirme – https://www.researchgate.net/publication/339900394_MIMARI_BAGLAMDA_KONYA_KARATAY_MEDRESESI_UZERINE_BIR_DEGERLENDIRME
• Kasım Armağan KORKMAZ, Asuman Isıl ÇARHOĞLU, Pınar USTA, Yasar Hanifi GEDİK – Tokat Yağıbasan Medrese Yapısının Deprem Riskinin Değerlendirilmesi https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/45678
• Dr. Emine Sonnur Özcan / TÜBİTAK /  https://e-dergi.tubitak.gov.tr/edergi/yazi.pdf;jsessionid=8r9kfwuORGe3mzD-4Be8+9Hx?dergiKodu=4&cilt=50&sayi=947&sayfa=80&yaziid=40389

Diğer yazılarıma buradan ulaşabilirsiniz.