Teknik İnceleme: Atik Valide Külliyesi

Giriş

Anadolu devletlerinde külliye; eski Yunan şehrinin çekirdeği olan siteden farklı olarak belirli sosyal amaçlarla inşa edilen binalar bütününe verilen isimdir. Külliyeyi meydana getiren yapılar; cami, medrese, türbe, aşhane, tabhane, sıbyan mektebi, kütüphane, bimarhane, çarşı, kervansaray, hamam, helalar ve çeşmelerdir. Ancak bu yapıların tamamını barındırması zorunlu değildir. Bu yazımızda son dönem Mimar Sinan eserlerinden olan Atik Valide Sultan Külliyesi’ni inceleyeceğiz.

Atik Vâlide Külliyesi; cami, darüşşifa, sıbyan mektebi, darülhadis, medrese, imaret, tabhane, tekke, kervansaray ve hamam birimlerinden oluşur. Külliye 1571 – 1583 yılları arasında Nurbanu Sultan tarafından yaptırılmıştır. Farklı işlevde binaların bir arada bulunduğu külliye İstanbul’un Üsküdar ilçesinde yer almaktadır.

Külliyenin Konumu

Külliyenin dikkat çeken özelliklerinden birisi; eğimli bir yamaç üzerine konumlandırılmış olmasıdır. Yılmaz (2001), külliyedeki birimlerin yamacın toplamda 4 farklı kotuna konumlandığını belirtmektedir. Üst kottan alt kota doğru;

1. Kot: Cami ve Medrese

2. Kot: Tekke, Darülhadis ve Mektep

3. Kot: Darüşşifa ve İmaret

4. Kot: Kervansaraylar bulunmaktadır (Yılmaz, 2001).

Külliye İçerisinde Yer Alan Yapılar

Cami

Külliyenin en yüksek kotunda yer alan yapı, altı dayanaklı şemanın en başarılı uygulamalarından birisidir. Cami 56m x 43 m ölçülerinde yamuk dikdörtgen planlıdır. Orta kubbe, dört köşeye eksedralarla (Camilerde yarım kubbelerin iki ya da üç yanına küçük yan kubbeciklerle yapılan eklemelerdir ya da çeyrek kubbedir.) bağlanmıştır.

Mihrap bölümü yarım kubbeyle örtülmüş ve yanlara doğru ikişer kubbeyle genişletilmiştir. Caminin her iki yanında ikişer adet yarım ve tam kubbe mevcuttur. Yapının son cemaat yeri revaklarla çevrelenmiştir. Minareler son cemaat yeri revağının iki yanından göğe yükselmektedir. Yapının toplam 3 adet giriş kapısı bulunmaktadır.

Cami ve avlu duvarları kesme küfeki taşından; ana giriş, kemerler, mihrap ve minber ise beyaz mermerden imal edilmiştir. Camide kalem işi bezemeleri mevcuttur. Celi sülüs yazıları XVI. yüzyılın en önemli hattatlarından Hasan Üsküdari tarafından oluşturulmuştur. Cami, dönemin İznik çinilerinin en güzel örnekleriyle süslenmiştir.

Darüşşifa

Darüşşifalar, günümüzde hastaneler olarak adlandırdığımız yapılardır. Büyük külliyelerde, genellikle bu amaca hizmet eden yapılar bulunur. Atik Valide Darüşşifası yaklaşık 35 x 45 metre ölçülerinde dikdörtgen planlı bir avluya konumlandırılmıştır. Avlu, 20 kemerli revakla sınırlandırılmıştır. Özgün halinin tek katlı kubbeli olduğu, araştırmalarla tespit edilmiştir. Bir dönem darüşşifa olan yapı, ilerleyen dönemde özgün amacıyla uyumlu, akıl hastanesi olarak hizmet etmiştir. Bu dönemde yapıya yeni kısımlar eklenmiştir. Daha sonraki dönemlerde Tekel ve Yaprak Tütün Bakım Atölyesi, Üsküdar İmam Hatip Lisesi ve Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi olarak işlev görmüştür.

Sıbyan Mektebi ve Darülhadis

Sıbyan Mekteplerini külliyelerin ilkokulları şeklinde düşünebiliriz. Eğitim çağındaki çocuklar burada dönemin ilimlerini öğrenme yolunda ilk adımı atarlar. Darülhadis, hadis eğitiminin verildiği yerdir. Sıbyan Mektebi ve Darülhadis kısımları bitişik olarak caminin güneybatısına inşa edilmiştir. Darülhadis kısmı günümüzde İlim Yayma Cemiyeti olarak kullanılmaktadır. Sıbyan Mektebi bir dönem Toptaşı Cezaevi’nin bir kısmını oluşturmuştur. Şair Necip Fazıl iç avludan etkilenerek meşhur dizelerini Toptaşı Cezaevi’nde kaleme almıştır.

“Avlu… Bir uzun yol… Tuğla döşeli,

Kırmızı tuğlalar altı köşeli.

Bu yol da tutuktur hapse düşeli…

Git ve gel… Yüz adım… Bin yıllık konak.

Ne ayak dayanır buna, ne tırnak!”

(Necip Fazıl, Çile, syf. 420)

Medrese

Medrese binası, cami avlusunun kuzeyinde yer almaktadır. Yapının en büyük özelliği, yapıya çapraz tonozlu kapıyla erişim sağlanmasıdır. Medrese üç farklı yolun kesiştiği parselde inşa edilmiştir. Dolayısıyla kuzeydoğu bölümüyle güneybatı bölümü arasında uzunluk farkı bulunmaktadır. Yapı, uzun dönem işlevsiz kalmasının ardından İlim Yayma Cemiyeti tarafından kullanılmaktadır.

İmaret ve Tabhane

Tâbhane, külliyenin misafirhane görevini görür. Osmanlı devri külliyelerinde günde iki öğün yemek verilen yere ise “imaret” adı verilir. Atik Valide Külliyesi’nde İmaret ve Tabhane yapıları ortak bir avluya inşa edilmiştir. Avlunun üç kenarı revaklarla çevrilidir. Aşhanenin altı kubbesinde havalandırma feneri bulunmaktadır. Tabhane kısmıysa ihtiyaç olmadığından fenersiz düzenlenmiştir. Günümüzde Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi olarak kullanılan imaret yapısı bir dönem Toptaşı Cezaevi olarak kullanılmıştır.

Tekke

Tekkeler aynı inanca bağlı kişilerin bir araya geldikleri yerlerdir. Tıpkı imarette olduğu gibi yardıma muhtaç insanlara burada yardım edilir. Külliyenin en doğusunda tekke bulunmaktadır. Yamuk planlı olan yapıda bulunan 33 adet küçük oda ve bir adet büyük oda tamamen kubbeyle örtülmüştür.  Tekke, yapıldığı tarihten itibaren birçok restorasyon geçirmiştir. Günümüzde Nakkaş olarak kullanılmaktadır.

Kervansaray

Kervansaraylar şehre gelen seyyahların binek hayvanlarını barındırmak için inşa edilir. Üsküdar’a çok fazla han ve kervansaray inşa edilmesine karşın bu bölgede zamana yenilmeyen tek kervansaray Atik Valide Kervansarayıdır. Bu yapı orta aksından simetrik olarak düzenlenmesinden dolayı çifte kervansaray olarak tanımlanır. Günümüze gelene kadar çeşitli işlevlerde kullanılmıştır.

Hamam

Nerede eski bir cami görsek yakınlarında muhakkak hamam buluruz. Aslında bu durum kervansaraylar için de geçerlidir. Hamam tıpkı kervansaray gibi simetrik olarak düzenlenmiştir. Geçirdiği restorasyonlar sonucunda günümüzde aynı işlevde kullanılmaya devam edilmektedir.

Kaynaklar / References

• Özsaygıner, Z. C. Üsküdar Atik Valide Camii Yazıları

• Kutlu, İ. & Ergün, R. (2021). Tarihi Yapılarda Yeniden İşlevlendirme Süreçlerine Sistematik Bir Yaklaşım; Atik Valide Külliyesi Örneği. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi Sayı 25, S. 172-184, Ağustos 2021.

• Akazon, F. (1964). Türk Külliyeleri. "Orta Doğu Teknik Üniversitesinde, 11 Mayıs 1964 de verilen bir konferansıma konu olmuştur."

• Mimar Sinan’ın İstanbul’daki Ustalık Eseri Atik Valide Külliyesi, Talha Uğurluel Youtube Kanalı

• Kısakürek, N. F. (2019). Çile. Büyük Doğu Yayınları. 94. Basım