Payanda; yatay veya düşey doğrultudaki bir yapı elamanını veya parçayı dengelemek, desteklemek, kaymasını engellemek gibi nedenlerle çapraz olarak yapılan dayanaktır. İngilizce “buttress” olarak yazılmaktadır.
Konsol veya ileri doğrultuda yapılan çıkıntılarda, çıkmanın yükünü çıkış noktasına aktaran çapraz elaman olan payanda, dekoratif amaçlarla da yapılabilmektedir. Genel olarak bir taşıyıcı elamanı düşey bir malzemeyi veya duvarı desteklemek, yük taşımasını pekiştirmek için eğik olarak oluşturulan destek, göğüsleme veya görsel amaçlarla yapılan prekast elemanlara payanda denir.
İçindekiler
Payanda Ne Amaçla Kullanılmaktadır?
Halk ağzında “eli böğründe, eli belinde” olarak da bilinen payandalar, daha geniş alandan faydalanmak, düşey taşıyıcı elamanların yerini alarak az alan kaplamak ve daha az maliyetle destekleme işlemini gerçekleştirmek amacıyla tasarlanmaktadır.
Payandalar günümüzde ahşap ve taş elemanların yanı sıra; betonarme ve çelik malzemelerden de yapılmaktadır. İstinat duvarları gibi dayanma yapılarını, baraj gövdelerini, çatı saçaklarını, sundurmaları destekleme görevini sağlamak için de kullanılmaktadır. Ayrıca, Türk Mimarisinde de zemin katın üstündeki çıkma bölmeyi(cumba) desteklemek için ahşaptan yapılmış birçok örneği şehirlerimizde görmek mümkündür.
Payandaları geleneksel yapılarda daha çok görmekteyiz. Ancak modern yapılarda da bu elemanlar kullanılıyor mu? Bunun cevabı evet kullanılıyor. Hatta Dubai’de bulunan dünyanın en yüksek binası Burj Khalifa da payandalı (destekli) çekirdek “buttressed core” tekniği kullanılmış. Destekli çekirdek, Y şeklini oluşturan üç payanda ile güçlendirilmiş altıgen bir çekirdekten oluşan, yüksek binalar için yapısal bir sistemdir. Bu yenilikçi Y biçimli çekirdek sistemi, burulmaya karşı son derece dayanıklı bir sistem ortaya koyuyor.
Cumba Payandası
Eski Türk mimarisinde ahşaptan yapılan, zemin kat üzerindeki çıkma bölmeyi desteklemek için kullanılan payandadır. Eminim ki birçoğumuzun fotoğraflarda veya filmlerde gördüğü ve “keşke bizde orda yaşasaydık dediği” eski, ahşaptan yapılmış 2 katlı şirin, tarihi binaların ayakta kalarak günümüze kadar ulaşmalarında büyük etkisi olan Cumba Payandalar, hem görsel hem de güvenlik açısından önemli bir görev üstlenmektedir.
Uçan Payanda (Flying Butress)
Devrilmeyi engellemek amacıyla tutmaya yarayan, mimari eserlerde kubbe ve çatının ağırlığını ana duvarlara aktarmak için tasarlanan payandalardır. Bu yöntemle dışa doğru olan ağırlık, payanda sayesinde aşağı doğru aktarılarak yapının ayakta kalması sağlanmaktadır. Özellikle İstanbul’daki Ayasofya Camii’nde kullanılan uçan payandaların, Ayasofya’nın günümüze kadar taşınmasındaki etkenlerden birisi olduğunu ve ne kadar önemli olduğunu anlayabiliyoruzdur. Kubbe yüksekliğinin kubbe açıklığına oranı göz önüne alındığında, yeryüzünde eşine az rastlanır bir mimarisi olan Ayasofya Camii’nde; kubbenin uyguladığı yatay kuvvetleri düşey taşıyıcı elamanlara aktararak, kolonların yana doğru açılması, devrilmesi engellenmiştir.
Osmanlı Mimarisinde kubbelerin ve kemerlerin çok kullanılması, uçan payandaların geliştirilmesi ve yaygın olarak kullanılmasını beraberinde getirmiştir. Mimar Sinan Ayasofya Camii’ni restore ederken uçan payanda sistemini kullanmıştır. Sultanahmet Camii, Topkapı Sarayı gibi Osmanlı dönemi önemli mimari eserlerde örneklerine rastlamak mümkündür.
SONUÇ
Sonuç olarak, hem görsel hem de yapının ayakta kalarak hizmet süresini uzatmak için yapılan payandalar, diğer taşıyıcı elamanlara nazaran daha az yer kaplaması, ekonomik olması gibi sebeplerle tercih edilerek günümüze kadar geliştirilmiştir.
Kaynak / Reference
Metpordekor
Not: Bu içerik Sanal Şantiye editörleri tarafından zenginleştirilmiştir.
